يك عمر عربده
خاطرات شعبان جعفري
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
بهاره اميدي

يك سالي است كه از انتشار كتاب خاطرات شعبان جعفري معروف به بي‏مخ مي‏گذرد. شش ماه بيش‏تر از انتشار اين كتاب خواندني تاريخي نگذشته بود كه كار آن به چاپ دوم كشيد. بيش‎تر مردم شايد شعبان جعفري را با شخصيت شعبان استخواني كه مرحوم علي حاتمي در مجموعه‏ي هزاردستان به تصوير كشيده است بشناسند. اما اين شخصيت ارتباط مستقيمي به شعبان بي‎مخ ندارد و شايد مرحوم حاتمي فقط از شخصيت او براي خلق اين كاراكتر االهام گرفته باشد. شعبان بي‎مخ داش محله‏ي سنگلج تهران قديم و متولد اولين روز قرن حاضر است. شعار او هنوز هم جاويد شاه است و ادعاي عشق شاه و اين كه هر چه كرده است به عشق او بوده است در جاي جاي صحبت ها و خاطراتش مشهود است. اما شايد جالب باشد كه اولين جايي كه به طور جدي از او بهره‏برداري سياسي شد نه به دست طرف‏داران شاه و بلكه به دستور دكتر فاطمي و توسط شهرباني زمان دكتر مصدق بود. در آن دوران با قدرت گرفتن نوده‏اي‏ها پليس توانايي مقابله با شورش‏ها و ميتينگ‏هاي آنان را از دست داده بود و از اينان به عنوان “نيروهاي مردمي“ استفاده كرد تا در 14 تير 1331 به دفاتر چندين روزنامه‏ي توده‎اي حمله كنند. اين خبر هم منتشر شد كه نيروهاي مردمي جلو توده‏اي ها را گرفتند و از طرفي توده‎اي‏ها هم كه در شهرباني و ارتش نفوذ گسترده‏اي داشتند متن مذاكرات بي‏سيم شهرباني را منتشر كردند كه نيروهاي مردمي! را حمايت و راه‎نمايي مي‏كردند. با افزايش فشارها بر دولت شعبان به زندان افتاد و اين زندان باعث مخالفت او با دكتر مصدق گرديد. از اين پس او در صف نيروهاي حمايت‎كننده‏ي شاه در مي‎آيد و به نحوي از آيت‎الله كاشاني كه با مصدق اختلافاتي جدي پيدا كرده بود نيز دستور مي‏گيرد. در غائله‏ي اسفند 1331 سردسته‏ي حمله‎كنندگان به خانه‏ي نخست‏وزير است و با ماشين جيپ به در خانه‏ي نخست‏وزير مي‏زند و دستگير و محاكمه مي‏شود و تا ظهر 28 مرداد در زندان است. زاهدي او و تعدادي از دوستان چاقوكش او را از زندان آزاد مي‏كند و از ظهر 28 مرداد به بعد است كه تصاوير او را با عكس شاه و بر ماشين‎هاي روباز و در حال عربده‏كشي به نفع شاه و عليه دانش‏جويان و آزادي‎خواهان مي‎بينيم. در بحبوحه‏ي انقلاب به خارج مي‏گريزد و در كشورهاي مختلف از جمله ژاپن، اسرائيل، آلمان و تركيه سكنا مي‏گزيند و هم‎اكنون يك شهروند آمريكا است و در انتظار روزي كه اجل مهلتش را تمام كند و براي داوري مثل همه‏ي ما به سوي حق احضار شود. شعبان از ميان رجال سياسي آن دوره از صدر تا ذيل تقريبا با همه ملاقات‏هايي داشته است و تنها دكتر مصدق را نتوانسته ملاقات كند. يعني يك بار وقت ملاقات مي‏گيرد و مصدق به محض حضور او را به بهانه‏اي بيرون مي‏كند. او هم مصدق و هم شاه را دوست دارد!!! و معتقد است دوروبري‏هاي اينان بد بوده‏اند (و لابد فقط آقاي شعبان خان از دور و بر ايشان خوب بوده است)!
مصاحبه‏ي هما سرشار با شعبان بي‎رودربايستي است، هر چند هم كه در برخي جاها جا داشت پافشاري بيش‏تري براي رفع تناقضاتي كه در مصاحبه عنوان مي‎شود صورت گيرد. پاورقي‏هاي او نيز كتاب را خواندني‏تر مي‎كند. خسرو معتضد نيز مقدمه‏اي بر كتاب‎نوشته كه خود مقاله‏اي خواندني است. براي من هميشه اين سؤال مطرح بود كه آن همه خيل طرف‎داران دكتر مصدق در روز كودتا كجا بودند و چرا ارتش از مصدق حمايت نكرد. حتي با انتشار اسناد سيا در مورد 28 مرداد نيز پاسخ سؤالم را نگرفته بودم ولي در اين كتاب تا حدود زيادي نكات كور آن كودتاي ننگين بر من روشن گشت.
شعبان جعفري نماينده‏ي طيف داش منش طرف‎دار قدرت و شهرت است كه از قضا ادعاي جوان‎مردي هم دارند و احتمال دارد حتي خودشان هم باورشان شده باشد كه جوان‏مردند. اينان براي رسيدن به اهدافشان از دست زدن به هيچ كاري روي‎گردان نيستند. اما نمي‏شود هر وصله‏اي را هم به اينان چسباند. بي‏انصافي است اگر مصيبت‎هاي تاريخي اين سرزمين به پاي اينان نوشته شود و البته هر كسي به اندازه‏ي مسئوليت خود در اين بين مقصر است. يكي مثل شعبان طرف شاه را مي‏گيرد و ديگري مثل طيب رضايي در خرداد 42 اعدام مي‏شود. اينان بيش از اين كه مغز متفكر وقايع باشند قرباني هستند. اينان در اين روزگار هم فراوانند. ده نمكي‎ها، عسكرها و الله‎كرم‏ها هنوز هم وجود دارند و بايد منتظر ماند و ديد روزگار با اينان چه مي‏كند.