به ياد هايزنبرگ
_________
رحيم مخکوک

اسم هايزنبرگ (۱۹۰۱-۱۹۷۶) براي ما تداعي كننده‎ي اصل عدم قطعيت است. تلاشي جالب توجه و تحسين‏برانگيز براي توجيه برخي از پديده‎هايي كه در اين دنيا اتفاق مي‎افتد. در اين متن قصد پرداختن به اين اصل را ندارم بلكه قصد دارم به كتابي از هايزنبرگ با نام Der Teil und das Ganze, Gesprache im Umkreis der Atomphysik كه در سال 1969 در مونيخ منتشر شده است بپردازم. ترجمه‎ي اين كتاب با نام جزء و كل را مركز نشر دانشگاهي منتشر كرده و در سال 1368 به بازار آمده است.
اگر توجه كنيم كه هايزنبرگ دوران نوجواني و جواني خود را در دوره‎ي بسيار سخت و دهشت‎ناك جنگ‎هاي جهاني اول و دوم و آن هم در محيط آلوده به فاشيسم آلمان نازي گذرانده است و در تمام اين مدت بر آن بوده كه ضمن اين كه دامان خود را از آلودگي‎هاي سياسي پاك نگه مي‎دارد با تمام وجود به دنبال علم و كشف حقيقت باشد ديگر او را فقط به مثابه‎ي يك دانشمند بزرگ و يك فيزيك‏دان مشهور نگاه نخواهيم كرد. اين نكته وقتي جالب‎تر مي‎شود كه بدانيم در تمام مدت جنگ جهاني دوم و در زمان استيلاى هيتلر فاشيست بر آلمان تحت فشار بود ولي وطن خود را ترك نكرد و سعي كرد با مبارزاتي كه ممكن است در ظاهر ساده بيايد و در واقع چيزي جز جدال عليه كساني نبود كه مي‎خواستند حقيقت را در راستاي منافع خود تعبير كنند وظيفه‎ي خود را نسبت به وطنش، علم و مهم‎تر از همه حقيقت به انجام رساند. او به قول خودش در دوران جنگ جهاني دوم تن به سازش داد و ماند تا دانشگاه را از سياست دور نگه دارد و به دنبال علم باشد و آن چه را نجات دادني بود نجات دهد.
او به قول هايدگر به شيوه‎اي كاملا فيلسوفانه‎اي مي‎انديشيد و اين موضوع در جاي جاي كتاب ديده مي‎شود. تلاشي كه او وهم‎كارانش براي رسيدن و دريافتن حقيقت مي‎كنند در تمام مكالمه‎ها و بحث‎هاي جالبى كه در كتاب آمده نمود دارد. بحث‎هاي جالبي كه از توضيح مباني فيزيك كوانتم با دانشمندان مختلف تا بحث در مورد قانون عليت و اثبات عدم برقراري آن در برخي پديده‏ها پيش مي‏رود. همان چيزي كه انيشتين سخت مخالف آن بود و هميشه مي‏گفت كه خدا دنيا را با شير يا خط نمي‎چرخاند و در جواب مي‏شنيد: ما هم وظيفه نداريم در اداره كردن جهان براي خدا تكليف تعيين كنيم.
با تمام اين مباحثات او هرگز از دايره‎ي انصاف خارج نمي‏شود و اختلاف عقيده را به حوزه‏هاي ديگر گسترش نمي‎دهد. خاطره‎اي بسيار زيبا از كتاب را كه مربوط به حواشي يكي ازسخن‎راني‎هاي انيشتين است عينا نقل مي‏كنم و اين متن را به پايان مي‎برم:
... اعلاميه‎اي توي مشتم فشرد كه مرا از نسبيت و انيشتين بر حذر مي‎داشت و مي‎گفت كه سرتا پاي اين نظريه جز مشتي تخيلات لجام گسيخته نيست كه مطبوعات يهودي بزرگش كرده‎اند. و به كلي با روح آلماني بيگانه است. .... آن روز دريافتم كه مردماني با سرشت ضعيف يا بيمار مي‎توانند احساسات منحرف سياسي خود را حتي به پيكر زندگي علمي تزريق كنند. نيازي به گفتن نيست كه اثر آن اعلاميه بر من اين بود كه همه‏ي ترديدهايم را در باره‎ي نظريه‎ي انيشتين ... كنار بگذارم. زيرا مهم‎ترين درسي كه از تجارب خود در دوران جنگ داخلي گرفته بودم اين بود كه هرگز درباره‎ي يك جنبش سياسي بر پايه‎ي هدف‎هايي كه آشكارا اعلام مي‎كند و يا حتي واقعا در راه رسيدن با آن‎ها مي‎كوشد داوري نكنم. بلكه داوريم فقط بر اساس وسايلي باشد كه براي رسيدن به آن هدف‎ها به كار مي‎برد. كسي كه به وسايل بد رو مي‎آورد با اين كار خود ثابت مي‎كند كه ديگر به نيروي اقناعي استدلالات اصيلش اعتقادي ندارد....