بحران قدرت و اسطوره چارچوب
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
سيد سام الدين ضيائي
کارل ريموند پوپر در آراي روش شناسانه خود همواره کوشيده است با درج آموزه اصلي نظريه هايش، «جنگ با کلمه‌ها، نه با شمشيرها»، از اين ديدگاه که بايد آموخت تا به جاي نابود ساختن همديگر، انديشه هاي خود و ديگران را مورد نقادي قرار داد دفاع کند. کوشش پوپر در اين مسير، به آرايي کارآمد تر در دفاع از علم و عقلانيت انجاميد تا زمينه مساعد تري براي رشد استعدادها و فعليت بخشيدن به امکانات بالقوه را فراهم آورد.
پوپر در آخرين اثر خود «اسطوره چارچوب ــ در دفاع از علم و عقلانيت»، مراحل روش علمي براي تحليل نظريه‌ها از رهگذر نقد خردمندانه و پرهيز از خشونت را به شرح زير خلاصه مي کند:
۱ ــ ما برخي از مسائل را، احيانا به وسيله برخورد تصادفي با آنها، گزينش مي کنيم.
۲ ــ ما مي کوشيم مسائل را با ارايه يک نظريه، به منزله يک راه حل موقت، حل کنيم.
۳ ــ معرفت ما از رهگذر بحث نقادانه درباره نظريه هايمان، به وسيله حذف برخى از خطاهايمان رشد مى کند و به اين ترتيب مي آموزيم که مسائل و نظريه هايمان را درک کنيم و به نياز براي ارائه مسائل جديد پى ببريم.
۴ ــ بحث نقادانه درباره حتي بهترين نظريه ها، همواره مسائل تازه‌اي را آشکار مي سازد.
پوپر اين چهار مرحله را در قالب چهار واژه «مساله، نظريه، نقادى و مساله جديد» خلاصه مي کند و «حذف خطا از رهگذر نقادى» را مهم ترين مشخصه اين روش مي داند. زيرا معتقد است آن چه را به شکل مبهم «عينيت علم و عقلانيت آن» مى ناميم، صرفا جنبه هايي از بحث نقادانه درباره نظريه هاي علمي هستند.
تحليل وضعيت «بحران قدرت» در فضاى کنونى حاکم بر کشور، بر اساس چارچوب روش علمى پوپر، به وسيله ابزارى موسوم به بحث نقادانه، شناخت بيشتر و بهتري درباره وضعيت مورد نظر به دست خواهد داد. پس از اين مرحله است که مى توان با دريافتن اين که مشکل چيست و در کجاست، تلاش ها و خطاهاي گذشته را کشف، نقد، بازيابى و بازسازى کرد.
۱ ــ مسائلي مانند عقل ستيزي و پافشارى بر يک قرائت خاص از دين و در آوردن همه چيز از بازار دين، طرح نابرابري انسان ها در قدرت، ثروت و معرفت و درجه بندي شهروندان، اصرار بر تقدس نهاد حکومت و در يک کلام حکومت ديني آن هم فهمي انحصاري از آن و ولايت انحصاري و مطلق فقيهاني که در مسائل محدود شرعيه نيز به اجماع نمي رسند و آن گاه جامعه اسلامي را تک صدا مي خواهند، منش حاکميت است که به عنوان مساله قابل بررسي و بحث است.
۲ ــ دموکراسي بر حسب يکي از تعاريف ساده آن، مجموعه اي از نهادهاست که هدف آن به حداقل رساندن خطاهاي اداره سياسي جامعه از طريق به حداکثر رساندن مشارکت عموم مردم و تقليل قدرت فردي در اتخاذ تصميمات سياسي است. اما دشواري دموکراسي به عنوان شکلي از حکومت، اين است که آمادگي براي سازش را طلب مي کند.
«سيد محمد خاتمى» با حضور در صحنه انتخابات دوم خرداد، پروژه اصلاحات را به عنوان يک نظريه و راه حل براي آمادگي حکومت و مردم به مثابه دوران گذار سازش با دموکراسى، به آراي مردم گذاشت. وي جامعه مدني مورد اشاره خود را با تاکيد بر جايگاه ويژه «معنويت»، با مولفه هاي «آزادى» و «پيشرفت» ترسيم کرد و خواست تا با اتخاذ استراتژي اصلاحات، انگاره هاي قديمي قدرت را در هم بشکند و شرايطي را پديد آورد تا شهروندان بتوانند بر اساس قانون اساسي و با برخورداري از حضور واقعي احزاب و مطبوعات، از کنترل و نظارت بيشتري بر حکومت و نهاد قدرت برخوردار شوند. و اين تنها يک قدم به سوي دموکراسي بود. آرمان اصلي خاتمى، پيش از جامعه مدني، «حکومت دموکراسي دينى» و به قولي آرمان مقتدايش آيت اله خميني و «جمهورى اسلامى» بود.
۳ــ اما چرا اصلاحات در نخستين قدم به سوي دموکراسي با شکست مواجه شد؟ به نظر مي رسد مشکل آن بود که خاتمي نخواست بپذيرد که جمع دين و حکومت ميسر نيست. چنان که هنوز بر آن تاکيد دارد و در جمع نمايندگان مجلس هفتم مي گويد بايد انتخاباتي پرشور مطابق با خواست رهبري برگزار کرد! اين اشتباه خاتمي که هنوز ادامه دارد و به همين دليل و وفاداري قلبيش به امام و نظام و حاکميت دينى، هر چند عقل چيز ديگر بگويد، حاضر به گفتن ناگفته ها و يا استعفا نيست، مبادا نظام ديني به خطر افتد! طلسمي است که بايد زودتر از اين ها گشوده مي شد! دموکراسي تا زماني که به طور مطلق و بي هيچ قيدي به رسميت شناخته نشود و به سنت تبديل نگردد، استوار نيست. چنان که تجربه خميني و خاتمي نشان از آن دارد. «جمهورى اسلامى» آيت الله خمينى و «مردمسالارى دينى» خاتمي تجربه هاي تلخي بود که به گراني نشان داد جمهوري و دموکراسي با دين قابل جمع نيست و بايد که حوزه دين از سياست جدا بماند! همين!
۴ ــ دموکراسي همچنان به عنوان مساله اي جديد ييش روي ماست.
